Нас звязваюць мова, дзяржава, гісторыя… Мы—народ. Народ з багатым мінулым і незвычайнай спадчынай. Гэта вядома ўсім. Іншая справа, што часам наша спадчына прадстае прад намі, як зніклая некалі таямнічая Атлантыда. Якая яна, наша зямля? Краіна напаўразбураных замкаў і палацаў, у якія ніколі ўжо не вернуцца гаспадары? Краіна сіняга неба і сініх снягоў, сярод якіх маўкліва ўзвышаюцца сведкі нашай мінуўшчыны?
Восстание 1830 г., организованное шляхтой с целью возрождения РП
Краіна былой велічы, якой сёння мы можам толькі захапляцца? Краіна таямніц і загадак, на якія мы ўжо не зможам знайсці адказы? Што мы ведаем пра нашых продкаў? Якімі яны былі? Пра што марылі? На што спадзяваліся? Якія духоўныя каштоўнасці мелі? Сёння, як ніколі, нам патрэбныя адказы на гэтыя пытанні. Сёння, як ніколі, мы павінны адчуць сябе Беларусамі. Бо, як казаў І. Абдзіраловіч—філосаф пачатку ХХст.— “разам з беларускасцю мы губляем лепшую частку чалавечнасці”.Зараз нам неабходна адшукаць сваю беларускую Атлантыду, бяздумна страчаную калісьці. І таму сёння мы будзем гаварыць пра Беларусь, амаль невядомую нам,—пра Беларусь шляхетную.
Ул. Караткевіч “Таўры”
Таўры жылі, як і ўсе народы: Ваявалі, Кахалі, Гарэлку пілі. Мудравалі, Зліваліся з маці-прыродай…
Насваволілі,Навершавалі, Пайшлі. Але так, Без слядоў, Нішто не знікае.
І дасюль,Па абшарах сваёй стараны, Між людзей, Непазнаныя, таўры блукаюць
І не ведаюць самі, А хто яны?
На муры, што нязнанымі продкамі ўзведзены,
Пазіраюць, як козы на новы плот:
«Ані д’ябла пра вас мы, браточкі, не ведаем.
Што вас несла ў горы? Унізе ж — цяпло!»
Дрэмле Кошка-гара, Дрэмлюць таўраў руіны.
Я стаю і ўяўляю, Што я не ізгой,
Не паэт з беларускіх узгоркаў сініх,
А апошні таўр Народа свайго.
О, якая ганебнасць у гэтых згадках!
О, які атрутны бяспамяцтва дым!..
Крый нас божа, калі і на нас Нашчадкі
Паглядзяць, Як мы на таўраў глядзім.
ІІ. Асноўная частка
Даўно склалася думка, што Беларусь—краіна выключна сялянскай культуры. Пры гэтым ігнаруецца не менш цікавы і важны ў гістарычным плане пласт шляхецкай культуры, пра які мы амаль нічога не ведаем. Але менавіта шляхецкі стан адыгрываў калісьці значную ролю ў ВКЛ. Шляхта Беларусі мае сваю доўгую і славутую гісторыю. Гэта саслоўе канчаткова аформілася ў XIV—XVI стст. У яе быў толькі адзін абавязак: выступаць у паход, бараніць Бацькаўшчыну, выганяць ворага са сваёй роднай зямлі туды, адкуль прыйшоў. Нездарма слова «шляхта» паходзіць ад нямецкага “біць”. Даслоўны пераклад слова азначае: “людзі бою, ваякі, ваяры”. Шляхтич па аналогии гэта руски дваранин, еурапейски рыцар.На бясконцых войнах выхоўвалася пачуццё годнасці. Валоданне тэхнікай блізкага бою, фехтаванне не толькі халоднаю зброяй, але і агнястрэльнай, тактыка коннага і пешага бою з маладых гадоў загартоўвала шляхціца, развівала пачуццё мужнасці, адказнасці, патрыятызму.
Адметная рыса беларускае шляхты— гэта шматлікасць. Калі ў суседніх дзяржавах — Расеі, Прусіі, Аўстрыі —удзельная вага дваранства складала каля 1 % насельніцтва, то на Беларусі шляхты было 10—12%, што тлумачыцца пастаяннымі войнамі і неабходнасцю мець шырока прадстаўленае вайсковае саслоўе. Да XVI ст. уся шляхта дзяржавы, у тым ліку вялікія князі літоўскія, карысталася выключна беларускай мовай. Са шляхты выйшлі такія ўсім вядомыя дзеячы беларускай гісторіі і культуры як А. Міцкевіч—аўтар паэмы “Пан Тадэуш”, Я. Купала—пясняр беларускага Адраджэння п. ХХ ст., М. К. Агінскі—удзельнік паўстання 1794 года і аўтар славутага паланеза «Развітанне з Радзімай”, Т. Касцюшка—адзін з кіраўнікоў згаданага паўстання, Ул. Караткевіч, якога называюць гістарычнай памяццю беларусаў, Ян Чачот—паэт 19 ст. і ўдзельнік аб’яднання філаматаў. Гэты пералік можна працягваць бясконца…
Для шляхты заўсёды на першым месцы быў гонар. Гонар чалавека, мужчыны і воіна. Менавіта гонар, мужнасць і высакароднасць складаюць паняцце шляхетнасці. Легенда пра Палемона распавядае пра рымскае паходжанне беларускай шляхты.«Iмператор Рыма Нерон же был пан окрутный i несколько раз казал город Рым запалiць нi для чаго iншага , а только подзiвiцца i потеху поiмець. Князям і панам рымскім, шляхце і ўсяму люду паспалітаму розныя крыўды чыніў. І ніхто не быў пэўны ў жыцці сваім і ніхто не адчуваў сябе ў бяспецы. І многія, пакідаючы іменні і скарбы свае, шукалі іншых земляў, спадзеючыся знайсці спакой і справядлівасць. Так жа і князь Палемон, які цару Нерону быў крэўны, сабраўся з жонкай, дзецьмі і падданымі сваімі земляў шчаслівых шукаць. Так дайшлі яны да Міжземнага мора, а потым да Немана. І пайшлі Нёманам уверх, і знайшлі землі свабодныя і багатыя. І сталі жыць там. І пайшла ад Палемона ўся шляхта Вялікага княства Літоўскага».Нездарма сваё паходжанне беларуская шляхта выводзіла ад рымскага патрыцыя Палемона. Бо шляхецкі гонар быў натуральны і неад’емны для шляхціца. Але з бегам часу, калі ўжо змянілася не адно пакаленне шляхты, пачуццё асабістага гонару стала ледзь не хваробай. Усякае, нават нязначнае адхіленне ў тытулярным звароце, асабліва калі шляхціц займаў нейкую службовую пасаду, тут жа выклікала негатыўную рэакцыю. Гэта заўважалі нават чужаземцы. Адно няўдала сказанае слова ці намёк маглі прывесці да такога выяснення адносін, пры якім кроў — звычайная справа. «Але ж затое ніхто ў свеце так хутка не мірыцца, як нашы людзі», — апраўдваліся мясцовыя «нашчадкі рымлян». Не дзіва, што з часам пра гэты славуты шляхецкі гонар пачалі з’яўляцца сатырычныя творы накшталт п’есы Д.-Марцінкевіча “Пінская шляхта” ці п’есы Я. Купалы “Паўлінка”. У гэтых творах высмейвалася залішняя фанабэрыстасць і задзірыстасць шляхты. А народ не мог не адгукнуцца анекдотамі. Кажуць, што ў казцы народ фармуляваў сваю мару, у паданні — веру, а ў анекдоце — забаўляўся як хацеў. І тут шляхце дасталося спаўна.
1.Сустрэліся раз шляхціцы на сваім сойміку, і зайшла ў іх гаворка пра старажытнасць і значнасць роду кожнага з прысутных. Што толькі не навыдумлялі яны, каб перасягнуць адзін аднаго! Пераможцам стаў той, што прывёў наступны доказ: «Ехаў я аднойчы на кані полем. Раптам бачу, як з неба спускаецца белае-белае воблака, а з яго выходзіць… Маці Боская. Я саскокваю з каня і падаю перад ёю на калені, скінуўшы шапку. А яна кажа на гэта: «Устань, дарагі кузен!».
2. Нейкі шляхціц так набраўся ў карчме, што, ледзь выйшаўшы адтуль, ніяк не мог узабрацца на свайго каня. Тады стаў прасіць то аднаго, то другога святога: «Святы Антоні, дапамажы!.. Э-э-х, хвароба! Ну, тады святы Мікалай… Што за чорт! Т-а-а-к… Святы Валенты!» І ніводзін са святых, да якіх ён звяртаўся, не праявіў інтарэсу да ягоных спраў. Нарэшце шляхціц крыкнуў у адчаі:»У імя госпада Бога, усе святыя, дапамажыце!» І калі пасля гэтага перакуліўся цераз каня на другі бок, ударыўся, то прабурчэў: » Не, не ўсе адразу…»
3.У нейкім сяле, дзе пражывала адна збяднелая шляхта, гаспадыня-шляхцянка паслала сваю дзеўку-прыслугу да суседкі-шляхцянкі з просьбай пазычыць мяшок. Тая тая паслала сваю дзеўку-прыслугу якая перадала словы гаспадынi: «Кланяйся сваёй пані і перадай прабачэнне, што мяшка пазычыць не магу, бо адзін мяшок накінуў на сябе старэйшы сын і пагнаў свіней у поле, пад другім — спіць малодшы паніч, а больш мяшкоў няма».
4. (О разнице в архитектуре Западной и Восточной Европы)
Шляхтич построил новую усадьбу и пригласил в гости знакомого итальянца. Провозит его по имению, показывает обширность владения, богатство фольварка. Итальянец в восторге. Заехали в парк, аллея, подъезд к, собственно, новому дому. Хозяин обводит гостя вокруг, показывает объект гордости с разных ракурсов, потом спрашивает: «Ну как?» Итальянец (восхищённо): «Как красиво сложены дрова!»
5.(О «мирных наездах», когда шляхта повета гостила у кого-небудь до полного опустошения запасов и погребов).
Многочисленная шляхта гостит у очень скупого шляхтича. Неделя, вторая, хозяин уже на нервы весь изошел. Наконец, местный «завадатар», самый уважаемый и авторитетный шляхтич, говорит: «Всё, хватит, погостили, завтра едем к… (выбирает кого-то из гостей) О, к тебе!» Хозяин ноч не спал, молился всем святым, затемно не выдержал, стал будить шляхтича. » Пан, просыпайся, ехать пора!» Ноль реакции. «Пан, просыпайся, утро уже!» Ноль реакции.» Пан, просыпайся, утро, ехать пора, петухи поют!» . «А, у тебя ещё петухи есть!? Остаёмся!»
6. (Про государя Яна Собесского)
Некий бедный шляхтич проиграл суд, с результатом не согласился, обошел все инстанции, но безрезультатно. Решил обратиться к королю и великому князю Яну Собесскому. Тут, как раз, подвернулась перепись войска, шляхтич приехал в лагерь на единственной кобыле, никого не знает, королевский шатёр найти не может. Вдруг, видит — по лагерю идёт некий пан, по одежде видно — знатый, со всеми здровается, очевидно, знает где что. Шляхтич просит его проводить к королевскому шатру.По дороге рассказывает, зачем ему к королю. Богатый шляхтич интересуется, а что будет, если и король решит дело не в пользу просителя. «Ну тогда пусть король поцелует мою кобылу в зад! «- выпалил в сердцах бедный шляхтич.Пришли к шатру, шляхтич привязал кобылу, стал в очередь на аудиенцию. Заходит и видит, что на престоле сидит тот самый знатный пан, который вёл его через лагерь, Ян Собесский.Шляхтич не растерялся, официально изложил просьбу. Король иронично спрашивает: «Ну и как мне, пане, решить твоё дело?» » А решайте, как хотите, Ваша Милость, но знайте — кобыла возле шатра привязана!»
Фадей Булгарин, известный русский публицыст, литературный критик, издатель. Корни которого находятся в Беларуси оставил воспоминания о своем отце, шляхтице ВКЛ. и одновременно о нравах всей шляхты. «Расскажу о нем несколько анекдотов, которые в нынешнее время покажутся невероятными, и вместе послужат характеристикой тогдашней шляхты.Отец мой остался малолетним сиротой после смерти родителей, с весьма хорошим состоянием, и опекунами его были родной дядя и знаменитый князь Карл Радзивилл — оригинал, каких мало было на свете, но самый добрый и благородный человек, прозванный по любимой своей поговорке Пане коханку (panic kochanku, по-русски почти то же что любезнейший). Это слово повторял он беспрестанно, говоря и с дамами и с королем, и с своим лакеем, и с жидом! Отец мой, приехав по делам своим в Слуцк, принадлежавший князю Радзивиллу, встретил на улице богатого жида, содержавшего в городе винный откуп (т.е. все корчмы). Жид этот хотя знал хорошо отца моего, но избалованный фамильярностью других помещиков, прошел мимо, не поклонившись. Отец мой, вспыхнув, закричал: «Долой шапку, жид!» и бросился к нему; но жид ответил грубо, скрылся в толпе радзивилловских слуг, и заперся в доме. Отец мой велел немедленно запрячь своих лошадей, и поехал прямо в Несвиж, к князю, который весьма любил его. Он пробыл у него несколько дней, и своими остротами и шутками привел князя, большого охотника до фарсов, в самое веселое расположение духа. Между ними было состязание в этом отношении, что весьма нравилось старому князю. На третий день, перед отъездом, отец мой сказал, что князь может оказать ему большую милость, но он не смеет просить его. «Скажи, чего хочешь, я все для тебя сделаю», отвечал Князь. — «Отдайте мне в аренду ваш фольварок (маленькую мызу или усадьбу) в полумиле от Слуцка», сказал отец мой. — «Зачем тебе эта мелочь? Я бы и подарил тебе, если б этот фольварок лежал на моей границе, а не в середине моих поместьев!» — «Я начал торговать украинскими волами», отвечал отец мой (а это была выдумка), «и мне нужно место под городом, для сгона разных партий». Князь расхохотался, зная, что отец мой вовсе неспособен к торговым делам. «Теперь не стану есть другого мяса, как твоих волов», промолвил князь шутя: «однако, боюсь, что ты заставишь меня долго поститься!»В шутках и прибаутках князь подписал арендный контракт, и отец мой поскакал в Слуцк, взял немедленно в свое управление фольварок, поставил своего управителя, купил бочек сто водки, и велел продавать вполовину дешевле, чем продавали в Слуцке. Все горожане стали, разумеется, покупать водку на фольварке, и в корчах продажа остановилась. Жид-откупщик был в отчаянии, но делать было нечего, ибо отец мой, по польским законам, имел полное право продавать вино в своем имении, по какой угодно цене. Через несколько дней отец мой нарочно приехал в Слуцк, и жид-откупщик, в сопровождении княжеского управителя и почетнейших граждан, явился к отцу моему с повинной, и просил прощения в неумышленном оскорблении. Отец мой принял богатого жида хладнокровно, без воспоминания о прошлом, не изъявляя ни малейших признаков гнева. Тогда богатый жид завел речь о деле. «Зачем вам, такому пану, держать фольварок? Уступите мне аренду, я вам дам вдвое». — «Теперь не время об этом толковать», отвечал отец мой: «приезжай ко мне завтра, в полдень, на фольварок, там кончим дело. Я даю тебе слово, что уступлю аренду по моей цене: я не хочу барышей, и мне это шутка уже наскучила». Жид обрадовался, и на другой день явился в назначенный час. Контракт уже был готов, и оба они тотчас подписали его. Но отец мой не передал княжеского контракта, а отдал имение в аренду от своего имени. Когда дело кончилось, отец мой хлопнул в ладоши — и явились шесть дюжих парней. «Бери его!» закричал отец, и слуги схватили жида, растянули и влепили двести ударов кожаными постромками. Жид едва остался жив. Его положили замертво в бричку, сунули контракт за пазуху, и отец мой сказал ему, что это только первый урок вежливости, а за другим и третьим уроками дела не станет, если жид от первого урока не исправится. Лишь только в Слуцке разнеслась весть об этом поступке моего отца, весь жидовский кагал поскакал в Несвиж, к князю, с жалобой. Князь ужасно рассердился, и клялся примерно отмстить моему отцу за самоуправство в его владениях, и послал к нему нарочного с приглашением в Несвиж. Друзья умоляли отца не ездит к князю, пока гнев его не утихнет, и советовали немедленно отправиться в Варшаву и искать покровительства у короля; но отец мой,не слушая никого, вооружился с головы до ног, поехал немедленно в Несвиж, и явился к князю в приемный часть, при множестве посетителей. Все смотрели с удивлением и страхом на моего отца, предполагая, что эта история должна дурно кончиться. Князь, вышед в приемную залу, окинул взором собрание и, увидев отца моего, раскраснелся от гнева, и прямо пошел к нему.«Как вы, сударь, смели бить моего арендатора? воскликнул князь: я пойду с сумой по миру, но не допущу, чтоб кто-нибудь дерзнул оскорблять меня так нагло. Или вам жить или мне, или вам гнить в тюрьме или мне!.. Я вам покажу, что я значу!.». Князь от гнева не мог более говорит и запыхался, а отец мой прехладнокровно отвечал: «Прошу только меня выслушать, а там делайте что угодно! Не только я не осмелился бы никогда прикоснуться пальцем к вашему арендатору, но если б даже кто другой тронул его, то я, как верный и усердный ваш приверженец, вступился бы за него, не жалея собственной жизни!». «Итак, вы били моего арендатора?» спросил князь, несколько успокоившись. — «Нет, не бил вашего арендатора», возразил мой отец: «я бил моего арендатора, в чем удостоверит вас вот этот контракт, и бил притом моего арендатора по принадлежащей мне половине его тела, а не по вашей половине, которой я вовсе не тронул». — Князь отступил три шага, смотрел пристально на моего отца, и требовал истолкования загадки. Отец объяснил дело. — «Неужели все это правда, что ты говоришь?» спросил князь. — «Жид здесь, прикажите справиться», отвечал отец мой. Послали расспросить жида, и посланец объявил, что жид точно получил двести ударов по одной половине тела. Эта плохая шутка чрезвычайно понравилась князю; он расхохотался и держался за бока, расхаживая по комнате. Разумеется, что и все захохотали, и вместо предполагаемой трагедии, вышла комедия. — «Ах, ты проказник!» сказал князь:Отец мой весьма часто отлучался из дома, любя присутствовать на всех сеймиках, на судах, участвовать в больших охотах, словом, бывать везде, где собиралось много помещиков и была большая пьянка. Вот как жили и проматывали имение отцы наши! Теперь посмотрим, как отец мой воспитывал меня. Это также весьма оригинально.
Последняя моя болезнь от испуга возбудила в отце моем мысль закалить меня. Ни слезы матушки, ни советы докторов и друзей не могли смягчить его на этот счет: не постигаю, как я остался жив, после всех пережитых мной испытаний! Например, он будил меня ото сна или ружейными выстрелами над самой моей кроватью, или холодной водой, выливаемой на меня во сне. Сказав мне однажды, что только бабы и глупцы верят в чертей, колдунов, ведьм и бродящих мертвецов, он посылал меня одного в полночь, зимой и осенью, на гумно, приказывая принести пук колосьев или горсть зерна. Надобно знать, что за нашим гумном было сельское кладбище. Один взгляд отца заставлял меня безмолвно повиноваться. Слез он терпеть не мог, и отговорок не слушал. С первого раза, когда меня облили в постели холодной водой, я заболел лихорадкой, и от первого ружейного выстрела над головой едва ли не лишился употребления языка, но в полгода привык ко всему, и с радостью бегал в темную ночь на гумно, забавляясь страхом матушки и сестер. При этом отец приучал меня к самой грубой пище; брал с собой на охоту, на которой мы проводили иногда по несколько дней в лесу, и, будучи только семи лет от роду, я галопировал за ним на маленькой лошаденке, и даже стрелял из ружья, нарочно для меня сделанного. Сперва я был весьма слаб и изнежен, боялся всего, не мог вынести малейшей простуды, и даже кусок черного хлеба расстраивал мой желудок, а после нескольких месяцев спартанского воспитания я чрезвычайно укрепился; лакомился черным хлебом с луком или редькой, предпочитал капусту и кашу, изготовляемые для прислуги, всем сливочным кашкам и бульонам, которыми прежде кормили меня, и, вместо кофе и чая, пил или стакан молока, или ключевой холодной воды; бегал по лужам, а на охоте — по болоту, не чувствуя никаких последствий от замоченных ног. Отец мой торжествовал, а матушка каждый день боялась за жизнь мою, и со слезами повиновалась ему. Он страстно любил матушку, но в воле своей был непреклонен. Хотя эта внезапная перемена в моем физическом воспитании не только не повредила мне, а, напротив, послужила в пользу, я, однако ж, сам не следовал этой системе, да и никому не советую следовать. Гораздо лучше закаливать детей постепенно и сообразно с их сложением. Мы живем не в Спарте, и в наше время голова важнее туловища.»
Але досыць ужо насміхацца са шляхты. Хто ж, акрамя яе, бараніў нашу зямлю, а да гэтага яшчэ каріміў сябе і сям’ю, бо шляхта не была аднароднай у матэрыяльным плане. Часам у шляхціца было адно багацце: конь, зброя ды гонар. З гістарычных крыніц вядома, што ў ВКЛ напярэдадні ці падчас ваенных дзеянняў аб’яўлялася так званае паспалітае рушэнне, калі кожны воін павінен быў з’явіцца ў прызначанае месца пры поўным ўзбраенні, каб адразу выступіць у паход. А магнаты і заможная шляхта павінны былі за свой кошт узброіць яшчэ і пэўную колькасць воінаў, якая залежала ад велічыні маёнтка і колькасці падданых. Наша гісторыя, на жаль, багатая на войны. І нам вядомыя імёны славутых князёў, гетманаў і ваяводаў, якія бясстрашна вялі свае раці ў бой. Гэта і Канстанцін Астрожскі, які праславіўся перамогай над маскоўскім войскам пад Оршай у 1514 годзе. Гэта і Міхал Глінскі, які праславіўся перамогай над татарамі пад Клецкам у 1506 годзе. Гэта і Юры Радзівіл, які за перамогі ў 30 бітвах быў празваны “Пераможцам” і “Літоўскім Геркулесам”. І Мікалай Радзівіл Руды, які вядомы перамогай над войскам Пятра Шуйскага пад Улай у 1564 годзе. І многія іншыя. Але разам з тым, не змяншаючы заслуг вялікіх гетманаў, хочацца ўбачыць і простага воіна, шляхціца, без мужнасці і смеласці якога ніякі палкаводзец не здабыў бы ніводнай перамогі. Пра што думаў гэты просты чалавек, гледзячы ў вочы смерці? Можа, ён успамінаў сям’ю, блізкіх і родных людзей, якія засталіся ў небяспецы? Можа, проста глядзеў на сонца і неба, думаючы, што бачыць гэта ў апошні раз? А можа, ціха маліўся, спяваючы “Багародзіцу”? “Песнь о велебной девици панне Марии” ці “Багародзіца”—вайсковы духоўны гімн 14-16 стст. Словы і музыка невядомага аўтара. Іх з’яўленне адносяць да 13ст. У 15 ст. “Багародзіцу” называлі “Песняй Айчыны”, ужо тады яе лічылі вельмі старой. Словы беларускага варыянта “Багародзіцы” запісаны, як гімн, у Статуце ВКЛ 1529 года. Багародзіца спявалася перад бітвамі войскам ВКЛ, на цырымоніях і ўрачыстасцях, пры пахаванні і асвяшчэнні беларускіх святых. Яна была напісана на змешанай старабеларускай і стараславянскай мове.
Богародзіцо дзевіцэ богославена Марыя Твекго сына крэсціцеля збавіцеля
Услыш глосы,напэлніж мыслі чловечэ Слыш молітвы як жэ просімы дай на свеце
Збожный прэбыт По жывоце Райскій побыт
Гэта малітва да Багародзіцы, просьба дапамагчы ў цяжкі час, даць на свеце “збожны прэбыт”, а пасля смерці “райскі побыт”.
З 15 ст. песня была перароблена палякамі, якія зрабілі яе гімнам і Кароны Польскай. “Хроніка” Яна Длугаша сцвярджае, што гэты вайсковы духоўны гімн выконваўся і падчас Грунвальдскай бітвы 1410 года, калі войскі ВКЛ і Польшчы атрымалі перамогу над крыжакамі. На пачатку бітвы ўсё войска Літоўскае і Польскае заспявала “Багародзіцу”, а потым патрасаючы дзідамі рушыла ў бітву. На чале літоўскага войска быў вялікі князь Вітаўт, час княжання якога лічыцца “залатым векам” у гісторыі нашай краіны. Аб гэтым часе распавядае М. Гусоўскі.
Урывак з паэмы М. Гусоўскага “Песня пра зубра”
«Княжанне Вітаўта лічаць усе летапісцы Росквітам княства Літоўскага, нашага краю,
І называюць той век залатым. Мне так здаецца, што гэтай шаноўную назвай
Век той названы па простай прычыне: дзяржаўца Перад багаццем і шчасцем зямным пастаянна Ставіў багацце духоўнае як злата дзяржавы.
Ён, двуадзіны ў асобе вялікага князя—Ставіў аголены меч свой, як слуп пагранічны,
Перад нашэсцямі ворагаў з поўдня і ўсходу.Нават татарын, пакорліва ўнурыўшы голаў,Лук свой зламаны яму аддаваў і тлумачыў,
Што спаганяўшы ясак каля вотчын літоўскіх, Сам станавіўся пачварнай здабычай ліцвінаў.
Быў літасцівы да тых уладарцаў, якіх ён Ставіў на княства па выбары ўласным, і нават
Грознай Ардзе мог прыцыкнуць: знай меру, татарын! Як знакаміты багаццем і сілай Масковіі землі,
Ўсё ж і яны прымірэння прасілі з ліцвінам. Турак з Таўрыды заўсёды цюкі падарункаў
Вітаўту слаў, прыхаваўшы свой клопат таемны: Як бы задобрыць, улесціць і гнеў не наклікаць
На галаву сваю з боку Літоўскай дзяржавы. Тры каршуны, што наводзілі жах на паўсвета, Як пылюкі, перад ім нават і ціўкнуць не смелі.
Кім бы і чым бы ні быў ён пры іншых заслугах, Нават за гэта адно я пяю яму славу.
Густа ён справамі век насяліў свой, і водгук Спраў тых вячыстых патрапіў і ў гэтую песню.
“Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым на сілу цела,”— казаў М. Гусоўскі ў далёкім 16 стагоддзі. Чым была шляхта ў нашай гісторыі —“мужнасцю духу”, якая рабіла чалавека высакародным, а краіну велічнай, ці “сілай цела”, якая не дазваляла панаваць на нашай зямлі чужынцам? А можа, мы не маем права ТАК ставіць пытанне? Шляхта была ў нашай гісторыі. Шляхта калісьці вызначала наш шлях. І таму сёння мы павінны ўзяць ад яе самае лепшае: воінскую мужнасць, высакароднасць, гонар, любоў да свабоды і Радзімы.
Вялікі мой народ, зямля мая! Гняздо пакут, змагання і свабоды,
Зямля маіх нябёс, маёй каханай, Маіх сяброў, маёй пявучай мовы…
Я толькі што памёр. І ў гэты час Аддаў табе, зямля, сябе самога,
Каб ведала, як я цябе люблю Аддаў азёрам – вочы, чуб – ільнам,
Смех – ручаінам, песні – цёмным пушчам Закатам – кроў, мужыцкім бунтам – гнеў
А душу – кожнаму з братоў сапраўдных Каб кожны меў хоць трохі ад мяне.
Што бачу я ў далечыні? Пажары, Паўстанні, сечы, зарыва, нашэсці,
Меч ворага амаль ля сэрца пройдзе. Ты будзеш паміраць. Ды толькі ведай,
Бяссмертны ты, як фенікс, мой народ.
Маналог К. Каліноўскага са спектакля театра Я. Купалы.
Яшчэ ў 19 стагоддзі на Беларусі існаваў звычай прысвячэння хлопчыка-падлетка ў мужы. Пасля гэтага ён меў права прымаць важныя рашэнні разам з дарослымі мужчынамі і насіць зброю. Гэты звычай апісаны і ў рамане Ул. Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім…”
Вытрымка з рамана Ул. Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім”
«Княжацкі сын Аляксандр Загорскі, сын Георгія, унук Данііла, праўнук Акіма і прапраўнук Пятра, схілі апошні раз сваю галаву. ( схіляе). Ты пастрыгаешся днесь у падлеткі, як загадваюць звычаі гэтай зямлі. Ты насіў дзіцячыя доўгія валасы, з якіх сёння ўпадзе адна пасма. Пасля гэтага ты не будзеш дзіцём і зможаш сядзець з мужамі, бо сам займееш імя мужа. З гэтай хвіліны памятай, князь, душа твая належыць толькі Богу і гэтым палям, шабля—ваяводзе справядлівай вайны, жыццё—усім добрым людзям, сэрца—каханай. Але гонар належыць толькі табе і больш нікому. Цябе пастрыгаюць у мужы, каб ты быў незалежны з моцнымі, братні—з роўнымі, памяркоўны і добры— з ніжэйшымі. Каб ты быў добры да дзяцей і жанчын, верны для сяброў і страшны для ворагаў, бо ты — муж і зброя дадзена табе для таго, каб ты быў мужам… На што княжацкі сын Аляксандр Загорскі адказвау: Я клянуся, што ніколі не саступлю з гэтага шляху і буду вартым гэтага моманту і гэтай зямлі…» Гэтыя словы можна аднесці да кожнага з нас, бо яны маюць духоўную сілу. Яны абуджаюць нас, яны робяць нас шляхетнымі і не даюць стаць бяздумнымі таўрамі, што забыліся на сваю Радзіму. Дык памятайце ўсе, людзі простага роду і шляхецкага, што душа наша належыць Богу і гэтым палям, жыццё—усім добрым людзям, сэрца—любімым, а гонар належыць толькі кожнаму з нас і больш нікому…
Такім атрымалауся мой расказ пра Шляхту… Апошняе слова дадзим М.Багдановичу.
СТРАЦІМ-ЛЕБЕДЗЬ
He анёл у трубу уструбіў — 3 хмары бог старому Ною гаварыў:
«Поўна з краем чаша гневу майго Ha людскія грахі ды бясчыннасці.
Вось надойдзе часіна суворая, Лінуць з неба залівы бязмерныя
I абмыюць ад бруду смуроднага Ўсю зямлю яны, белы-вольны свет».
Пачынаў тут Ной будаваць каўчэг 3 таго дзерава ліванскага.
Ўшыркі гэтаму каўчэгу — сто лакцёў, A ўдаўжкі — болей тысячы.
Ды узяў туды Ной i птах i звяроў, Каб не звёўся іх род з зямлі.
Ды не плыў к яму з мора сіняга Страцім-лебедзь — горды, моцны птах.
Яго звычаі — арліныя, Яго ўцехі — сакаліныя;
Пер’і-пер’ечкі бялеюцца Ды на золку агнявеюцца.
У яго ў крыле — трыста тры пяра: Узмахне крылом — быццам бор шуміць,
Узмахне другім — што мяцель гудзіць. Як учнуць дажджы,— пацякла вада,
Разлілася горш ад павадка. Затапіла ўсе лугі-лагі,
Ўсе лугі-лагі, ўсе лясы-бары; Уздымаецца вышэй ад гор.
Птахі ў небе стаяй лётаюць, Енчаць жаласна, ад нуды крычаць,
Выглядаюць стуль прытулачку. A па ўсёй зямлі толькі хвалі б’юць,
Толькі хвалі б’юць белай пенаю. Ды па іх дужы, смелы плавае
Страцім-лебедзь — горды, моцны птах. Узмахне крылом — быццам бор шуміць,
Узмахне другім — як мяцель гудзіць. I населі тут на лебедзя
Птахі дробныя ўсёй стаяю. Лебедзь з сілы выбіваецца,
Птушкі ажна усцяшаюцца. Дзень ён плавае, другі-трэці дзень,
Ha чацвёрты стаў прасіць-маліць: «Вы ўзляціце хоць на час які,
Выбіваюся з астатніх сіл. Дайце вы грудзям, гэй, вальней ўздыхнуць!
Дайце вы крылам, гэй, шырэй ўзмахнуць!» He паслухалі птахі лебедзя.
Пацямнела у яго ў вачах, Крыллі ўрэшце надламаліся,
Галава ў ваду апусцілася. І пайшоў на дно мора сіняга
Страцім-лебедзь — моцны, горды птах.
Ад усіх цяпер патомкі ёсць, Ды няма адных — Страцімавых.